Intervistë me Arben Çejkun …
Si lind një roman? Romanin “Dymbëdhjetë”, për sa kohë ju është dashur që ta shkruani?
Autorë të ndryshëm mund të kenë pikëpamje të ndryshme për rrugën që ndjek lindja e një romani, përfshi këtu edhe pikënisjen e tij. Romani, sipas mendimit tim, është një krijim i bazuar në raportin shkak – pasojë. Kjo do të thotë, që rrëfimi nis në mendjen e shkrimtarit shumë kohë më parë se ai të nisë procesin e krijimit në letër. Shumica e shkrimtarëve e kanë në brendinë e tyre shpirtin e romanit, boshtin e rrëfimit; herë si dhembje që duan ta nxjerrin në dritë për t’u çliruar prej saj dhe herë si ngazëllim, që duam ta ndajmë me të tjerët. Natyrisht, procesi i shkrimit varet nga natyra e romanit, nga tipologjia e rrëfimit, subjekti dhe fabula. Shumica e cilësojnë këtë si “frymëzim” që ka shkrimtari apo çdo krijues. Pra, nis si një frymë, si një centrifugë shpirtërore, ku dalëngadalë përfshihet edhe zemra, edhe trupi. Ndodh një proces ngjizjeje si te nëna. Në konceptin më modern pra, shkrimtari dhe krijuesi në përgjithësi, në një moment të caktuar, është si një antenë që merr një ngarkesë valësh e tingujsh dhe duhet t’i transmetojë ato diku në një formë tjetër të re.
Një roman filozofik apo dramatik, epik e kështu me radhë, nuk ka ngjashmëri me një roman të tipit monografik, lirik apo të fantashkencës. Në përgjithësi, shkrimtarëve ju duhet rrugë e gjatë për të mbërritur te magjia e shtjellimit të një ngjarjeje në formën artistike, që kërkon romani. Dikush ecën shtigjeve të poezisë derisa ia del një moment që me dashje apo aksidentalisht, papritur gjen para vetes një hapësirë të re që e ndjell për t’i dhënë jetë jo më me stilistikën dhe vargjet poetike, por me një narracion që nuk e përjashton poetiken, por e ngjiz atë me brumin e një drame njerëzore.
Personalisht, romanin “Dymbëdhjetë” e kam shkruar në një formë, që ndoshta nuk është tipike për shumicën e shkrimtarëve, që ne i njohim si profesionistë (ata që shkruajnë tre a më shumë romanë!).
Romani si proces pune është shkruar pa ndërprerje për dyzetepesë ditë. Është shkruar, si i thonë “me një frymë”. Por, edhe ata që kanë pasur rastin ta lexojnë, më kanë thënë se e kanë lexuar po ashtu, thuajse me një frymë. Të shkruarit me një frymë nuk ka qenë qëllim në vetvete, që edhe lexuesin ta tërheqë tinëzisht në këtë stil leximi, por procesi krijues tek unë ka rrjedhur krejt natyrshëm në këtë formë. Pse? Sepse motivi kryesor i romanit kishte jo një, por më shumë se dy a tri vite, që më ishte ngulur në mendje dhe nuk kishte javë që mos të më ngacmonte. Në fillim ishte si një lloj eglendisje, si fantazi, si një puhi figurash e dialogësh që më ndihmonin për të larguar togfjalëshat burokratikë të përditshmërisë administrative. Por, dalëngadalë nevoja për ta rrëfyer, për ta nxjerrë jashtë konstruktit tim mendor, sa vinte dhe shtohej.
Kur nisa ta shkruaj romanin, as nuk e dija sa gjatë do të shkonte, as sa kapituj do të kishte, as sa personazhe do të krijoja unë, as sa nevojë do të kisha për të gjetur brenda vetes stil dhe forcë krijuese, asgjë. Nuk është sekret të them se në nja dy momente kam dashur ta braktis procesin. Madje mbaj mend se dy ditë nuk u ula si zakonisht mbi kompjuter dhe nisa gjykimin me veten se mos po kërkoja përtej mundësive të mia dhe rëndësisë së subjektit për të rrëfyer në formatin e një romani. Por përfundimisht vendosa ta shkruaj deri në fund atë që kishte kohë që më mundonte edhe si subjekt edhe si cytje për të provuar një gjini të re krijimi, siç është romani.
Për të mos e zgjatur, dua të them gjithashtu se në shkrimin e këtij romani, nuk kam pasur parasysh asnjë nga romancierët dhe romanët që kisha lexuar, sepse nuk kam dashur kurrë të ndikohem nga njëri apo tjetri. Doja të bëja rrëfimin tim, siç dija ta bëja unë dhe me sa është thënë deri tani nga kritika, provën e parë romani “Dymbëdhjetë” duket se e ka kaluar.
- S. Elioti shkruante kohë më parë se “romani është një formë që s‘do të shërbejë më, që s‘do të mund të përdoret më”. Megjithatë romani vazhdoi të ekzistojë si formë edhe pas këtyre fjalëve? Kundera shprehej se socializmi e vret romanin në mënyrë të ngadalshme, megjithatë romani shqiptar mundi të shpëtojë dhe prej tij?
Profecia e Tomas Eliotit, në një formë ose tjetër, sot është aktuale. Ka një paradoks për sa i përket leximit. Në kohën kur nobelisti i famshëm shkruante këtë profeci, njerëzit lexonin më pak sesa sot, kur teknologjia e komunikimit ka përfshirë në vallen e leximit thuajse të gjitha moshat dhe shtresat e shoqërisë. Mjafton t’u hedhësh një sy rrjeteve sociale apo faqeve në internet, për të parë se sa shumë lexojnë dhe shkruajnë njerëzit sot. Në kohën e Eliotit, leximi sasior (gjithëpërfshirës si ky i sotmi) ishte më i vogël, kurse leximi cilësor (letërsia, gazetaria e botimet e tjera) lexoheshin më shumë sesa sot, krahasuar me numrin e popullsisë. Leximi sasior, pra nënkupton aksesin që sot kanë të gjithë në internet për të lexuar pafund informacione, libra, të dhëna etj. Sot, fjala vjen, është e vështirë të gjesh lexues për vepra monumentale, por edhe shumëfaqëshe, siç është p.sh., “Lufta dhe Paqja” e Tolstoit, apo “Dombi e biri” e Dikensit etj., etj. Sot lexohen vepra voluminoze, madje edhe deri në 600 faqe, por subjektet e tyre janë të thjeshta dhe kanë tërheqjen e lehtë në ndjekje të trillit pa shumë ngarkesa artistike, siç janë veprat e shkruara nga klasikët e gjinisë së romanit. Sot është tepër e vështirë të gjesh romanë të tipit Hygo, Balzak, Servantes, sepse ndryshe nga ajo lloj letërsie, sot shkrimtarët nuk e “lodhin” lexuesin me të dhëna plotësuese dhe përshkrime poetike, por thjesht tregojnë, rrëfejnë.
Romani dhe letërsia në përgjithësi, pavarësisht uraganit të teknologjisë së re të informimit, ka mbijetuar dhe mendoj se edhe ky shekull do ta ruajë letërsinë. Por, problem është se në shumicën e vendeve që kanë pak lexues ose siç thuhet “botohet në gjuhë të vogla”, siç p.sh. është edhe shqipja, globalizmi informativ dhe gjuha e huaj do ta shtyjë akoma më në skaj krijimtarinë vendase. Prodhimi vendas, siç ndodh edhe me produkte të tjera, kërkon mbrojtje dhe stimulim nga shteti, sepse po t’u lihet vetëm rregullave të tregut, mund të vijë një kohë që nga dekurajimi, shkrimtarët e rinj më mirë preferojnë të lexojnë, sesa të shkruajnë!
Gjinia e romanit është një formë që vazhdon të eksperimentohet nga shumë e shumë shkrimtarë bashkëkohorë, në përpjekje për të qenë në tregun e ideve dhe të lexuesve. Sot shkruhen më tepër romanë se në kohën e Eliot, por problemi është se ka gjithnjë e më pak lexues.
Nëse ju pyesni se, “a mbijetoi romani edhe pas profecisë së Eliotit?”, unë them se “po, ka mbijetuar”!. Ka mbijetuar, por është në sfidë të përditshme dhe kam përshtypjen se nuk do t’i shpëtojë transformimit, sepse të tillë e kërkon lexuesi bashkëkohor.
Lidhur me atë çfarë ka përcaktuar Kundera për romanin në periudhën e socializmit, mund të them se socializmi në Shqipëri e transformoi romanin nga një krijim artistik të lirë në një parafabrikat pa jetë. Aq shumë u ushtrua presion dhe diktat mbi formën sesi duhej shkruar romani, saqë struktura e diktuar dukej një skelet i thjeshtë për t’u mbushur nga kushdo që kishte dy pare mend dhe një histori për të treguar apo për të imituar nga leximet e mëparshme. Dukej se çdo kush mund të shkruante një roman. Madje kishte raste që romanët e shkruar nga shkrimtarë profesionistë, shtyheshin nga data e botimit, kur nga klasa punëtore vinte ndonjë “talent i ri”.
Mjaftonte të kishte në kokë një personazh negativ, një pozitiv dhe një të lëkundur, të cilin e ndihmon partia të gjejë rrugën pas disa gabimeve të vogla dhe një lidhje dashurie, e cila qëndron larg melodramave, por ushqehet në gjirin e klasës punëtore, m’u atje ku është fronti më i vështirë i punës … dhe ja ku doli me sukses romani!
Pas viteve ’60, romanët zakonisht shkruheshin të “frymëzuar” nga vendimet e “mëdha” që merrte partia dhe, sigurisht që këto lidheshin me tema të tilla si vazhdimi i luftës së klasave, shfaqjet dhe lufta kundër burokratizmit, kooperativizmi, lufta ndaj armikut të jashtëm e të brendshëm, lufta ndaj elementeve modernistë etj., etj. Po të vëmë në rresht filmat e Kinostudios, duket se ato janë ekranizime autentike të romanëve pafund që janë shkruar në atë kohë, që nga ata mediokrët e deri tek ata që janë përkthyer jashtë vendit. Nga ajo periudhë, shumë pak romanë kanë mbijetuar, në raport me numrin e madh të titujve që ekzistonin nga viti 1945 deri më 1990-n. Megjithatë, unë jam që kjo periudhë të studiohet si periudha e realizmit socialist dhe romanët që kritika i vlerëson si cilësore të merren në konsideratë dhe mundësisht të botohen edhe me mbështetjen e Ministrisë së Kulturës.
Nëse është fjala për “mbijetesë”, përsëri mund të them po, romani ka mbijetuar, por shumë i plagosur!
Megjithatë, si e shihni atë çfarë ndodhi me romanin shqip pas ‘90-s?
Ajo çfarë ndodhi pas viteve ’90, ishte një vërshim biblik i shqiptarëve drejt lirisë, ku më së paku kishte interes për letërsinë. Duke qenë se ajo, prej dekadash ishte identifikuar (që në fakt ishte) si një armë e fuqishme e propagandës në duart e partisë për “edukimin e masave”, njerëzit e shmangën si të tillë, aq sa shkrimtarë shumë të mirë shqiptarë, si Kadare, Kongoli, Zija Çela etj., romanët e tyre i botuan në heshtje, duke mos ndier asnjë lloj interesimi të lexuesve apo kritikës së kohës. Vetëm pas vitit 2000 nisi një rikthim i lehtë i vëmendjes te romancierët tanë bashkëkohorë dhe sot, mendoj se kjo vëmendje është në kufijtë e normales.
Pas viteve ’90, lexuesi shqiptar, i etur për “sekretet” dhe “të vërtetat” që i ishin mbajtur fshehur për dekada, u përfshi në leximin e librave që regjimi ia kishte ndaluar, si dhe në leximin e përkthimeve që vërshuan, qoftë në fushën e letërsisë artistike, qoftë në atë politike e historike.
Romani në vitet ’90 vuajti injorimin e publikut, sepse ai, në fakt e kishte injoruar të vërtetën e publikut për dekada me radhë. Mbaj mend që shumë lexues, studentë dhe kritikë, në biseda private në vitet ’80 apo ’90, përpiqeshin të gjenin sadopak disidencë të sforcuar në romanët e shkrimtarëve të njohur dhe në fakt, pak ose aspak e gjetën këtë disidencë. Romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zulo”, është një roman plot disidencë, nëse e shohim nga maja e lirisë ku jemi sot, por në atë kohë pak e kishin vënë re. Pas arratisjes së Kadaresë në Francë, pati një valë “kërkimesh” për “disidencën e nënkuptuar” në veprat e tij. Prandaj dhe romani shqiptar në vitet ’90 mbeti thuajse jetim për imazhin që ai kishte krijuar para viteve ’90, por edhe për shkak të rrënimit të infrastrukturës së vlerësimit e promovimit, që niste nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe vazhdonte me shtëpitë botuese të kohës dhe gazetën “Drita”. Për shkrimtarët, por edhe për lexuesit, më e dobishme ishte të ishe pjesë e politikës, sesa rezervist në ushtrinë e krijuesve të mbetur në udhëkryq.
Si mund ta përkufizoni romanin bashkëkohor sot? Drejt kujt po shkon tendenca e tij?
Letërsia bashkëkohore shqiptare nuk mund t’i shpëtojë ndikimit të letërsisë bashkëkohore botërore. Ne kemi ende gjallë shkrimtarë të spikatur plot përvojë dhe gjeni krijuese, që na vijnë nga periudha e para viteve ’90, të cilët e tejkaluan ngërçin ideologjik dhe u gjendën mirë në hapësirat e lirisë. Ata kanë botuar shumë romanë dhe, fatkeqësisht, pak është folur për ta. Kam vënë re se shpeshherë që ne kujtohemi për vlerat e romanëve dhe shkrimtarëve tanë, pasi ato kanë korrur sukses diku jashtë vendit. Pra, perceptimin e kemi të gabuar, sepse shohim nga jashtë brenda dhe jo nga brenda jashtë!
Dikur, para viteve ’90, Fakulteti i Letërsisë, por edhe institucione të tjera, promovonin romanin e “shokut X, Y apo shoqes Z”, kurse sot, ky fakultet dhe të tjerë të ngjashëm, nuk bëjnë asgjë në promovimin e letërsisë bashkëkohore shqipe. Ndoshta mjaftohen me promovimin e librave të pedagogëve. Unë mendoj se një analizë profesionale e krijimtarisë letrare shqipe mungon. As Ministria e Kulturës apo e Arsimit nuk ndikojnë në promovimin e krijimtarisë shqiptare. Jepen fonde për lloj-lloj projektesh, por jo për krijues, të cilët mezi ia dalin të blejnë librin e ri. Kam takuar miq shkrimtarë, të cilët herë pas here përfitojnë fonde nga donatorë të huaj, siç është Gjermania, e cila paguan dy a tre muaj për një shkrimtar që të qëndrojë në vilën e Thomas Mann dhe të shkruajë. Ky shembull duhet ndjekur nga shteti shqiptar.
Pse u ndala në këtë çështje? Sepse për të kuptuar romanin bashkëkohor shqiptar, duhet të kuptojmë pikë së pari krijuesin e tij, rrethanat në të cilat ai krijon.
Së dyti, vihet re një përpjekje për të përkufizuar letërsinë, romanin e sotëm bashkëkohor. Janë konsumuar thuajse të gjitha “izmat” në periudhën para viteve ’90, si këtej dhe andej Perdes së Hekurt.
Flitet për “realizmin total”, si një përkufizim i ri, që duket se i përfshin brenda vetes të gjitha kategoritë e romanëve bashkëkohorë. Mirëpo, unë mendoj se ende është herët për të përcaktuar se çfarë lloj tendence ka romani bashkëkohor, sidomos ai shqiptar. Për momentin, edhe nëse mbetemi te përkufizimi i socrealizmit, duke nënkuptuar jorealizmin socialist, por realizmin social, mendoj se për këtë periudhë ku jemi do të ishte një përkufizim normal. Natyrisht, kritika mund të gjejë përcaktime më të sakta.