Vitin e kaluar sipas të dhënave zyrtare vetëm 3 studentë u regjistruan në degën ‘Arkeologji e Trashëgimi Kulturore’ në Universitetin e Tiranës. 3 nga 40 që ishte kuota. 40 vite më parë numri ishte disa fish më i lartë, dhe kur muri i padukshëm komunist ra, një nga filmat që TVSH e kohës piratoi të parin ishte “Indiana Jones” arkeologu i cili ngjante shumë më pak me Prof. Dr. Neritan Cekën dhe më shumë me një idhull që do doje ti ngjaje.

Më 13 korrik, Harrison Ford mbushi 83 vjeç. E bukura e atyre që bëjnë këtë profesion, është që koha për ta ndalon, dhe në mendjen tënde Jones, pra Ford do jetë gjithmonë ai njeriu që vrapon me brisk në xhungël, me litar në brez dhe me një kapelë që kurrë nuk i bie nga koka — edhe kur vetë bota tundet poshtë këmbëve të tij — njëherazi i pamposhtur dhe i palodhur, siç e do miti. Në një botë ku pleqëria është kthyer në tragjedi dhe përmasat e peshës trupore janë kthyer në lajme, ai arrin të plakët me dinjitet, madje edhe me qeset nën sy që ndihmojnë vetëm për ta bërë më të besueshme gjithë ngarkesën e historisë që mbart.

Filmi i parë i Indiana Jones, ose siç e njohin fëmijët që janë bërë burra dhe burrat që janë bërë fëmijë, “Raiders of the Lost Ark”, është më shumë se një film: është një akt identitar, një pasaportë që e mban me vete një brez i tërë për të mos u humbur në tundimin e botës moderne. Që nga premiera e tij në 1981, ky film —me regji nga Steven Spielberg, një ide e George Lucas, me producent Frank Marshall e skenar Lawrence Kasdan — është kthyer në një altar ku i gjithë kinemaja i lutet së kaluarës, mitologjisë dhe nostalgjisë së aksionit të pastër.

Në mënyrë krejt paradoksale, ndërsa Indiana Jones niset për të shpëtuar botën duke ndjekur artefakte biblike dhe legjenda të moçme, ai e bën këtë pa asnjë grimcë spiritualiteti tradicional. Kjo është një arritje e rrallë: të kthesh një relike të shenjtë — Arka e Besëlidhjes, për shembull — në një mjet rrëfimi për të treguar se besimi është i rëndësishëm, por akoma më i rëndësishëm është instinkti i të ndjekurit nga një top gjigant në një tempull që shembet.

Ironia është arma sekrete e Indiana Jones. Ai është arkeolog, por asnjëherë nuk shkruan artikuj shkencorë. Ai ligjëron në universitet, por gjithmonë me një syrin te dritarja, se mos vjen ndonjë telegram që e çon drejt ndonjë qyteti të humbur. Është kjo përçarje mes dijes dhe veprimit që e bën Jones-in mishërimin e heroit modern: ai që di gjithçka, por zgjedh të veprojë më shumë se të ligjërojë. Në një kohë kur personazhet e Hollivudit filluan të bëhen gjithnjë e më politikisht-korrekt, më introvertë, më të dhënë pas dilemave morale, Indiana Jones u kthye në një kundërsulm romantik — një deklaratë se ndonjëherë, të njohësh të keqen nuk mjafton: duhet ta godasësh në nofull.

Spielberg, që atë kohë ende i ri, por i stërzoti, e kuptoi se aventura nuk është thjesht një zhanër: është ritëm. Dhe ai e vendosi këtë ritëm që në sekondën e parë të filmit. “Raiders of the Lost Ark” hapet me një sekuencë ikonike që nuk lë vend për frymëmarrje: tempuj të rrezikshëm, kurthe vdekjeprurëse, tradhti, arrati — të gjitha në vetëm disa minuta që sot do të ishin material për tërë një serial me tetë episode. Kjo është mjeshtëria e Spielbergut: të japë shumë, pa të rënduar; të nxisë tension, pa të lodhur; të ndërtojë mit, pa të predikuar.

Fotografia e Douglas Slocombe, muzika epike e John Williams, dhe montazhi i përpiktë nga Michael Kahn formojnë një simfoni që vështirë ta gjesh më. John Williams, veçanërisht, nuk kompozoi thjesht një temë, por një himn të heroizmit. Kushdo që ka dëgjuar atë da-da-daaaa-da-da-daaaa dhe nuk është ndjerë gati të hidhet nga një avion pa parashutë, nuk ka akoma zemër.

Është e jashtëzakonshme si një personazh kaq absurd — një arkeolog me kamxhik dhe fobi nga gjarpërinjtë — arrin të bëhet aq i besueshëm. Kjo, padyshim, falë një aktori që mbarte mbi shpatulla diçka më shumë sesa muskuj: një lloj trishtimi stoik që nuk e humbi as kur fluturonte me avionë nazistësh apo kur piu gjak të shenjtë në tempuj të mallkuar.

Harrison Ford nuk aktron, ai jeton në lëkurën e Jones-it. Ai nuk është personazhi — ai është vetë miti. Dhe kjo është diçka që nuk e bëjnë aktorët e zakonshëm. Kjo është arsyeja pse çdo përpjekje për të zëvendësuar Indiana Jones është qesharake. Aventura mund të rindërtohet, madje mund të bëhet më spektakolare me efekte moderne, por për të rikrijuar atë ndjesi që Ford sjell me një vështrim të lodhur por të vendosur, duhen më shumë se 3D dhe CGI.

Kur në vitin 2008 doli “Kingdom of the Crystal Skull”, publiku u nda në dysh: ata që donin t’i përkëdhelnin kujtimet dhe ata që nuk i falën moshës asnjë rrudhë. Filmi kishte alienë, frigoriferë që mbrojnë nga bombat atomike, dhe një Shia LaBeouf që përpiqej të bëhej trashëgimtar — por prapëseprapë, Indiana nuk e humbi hijeshinë. Dhe, edhe kur në 2023 u kthye për “Dial of Destiny”, shumë e panë si një lamtumirë më shumë emocionale sesa artistike. Sepse në fund, ne nuk shikojmë Indiana Jones për skenarin: ne e shikojmë për të ndier një ndjesi që nuk bëhet më.

Nëse Spielberg është zemra që pompon emocionin e filmave, George Lucas është mendja që ndërton mitologjinë. Ai e krijoi Indiana Jones-in kur po kërkonte të ndërtonte një alternativë ndaj blloqeve të ftohta të shkencës dhe teknologjisë së “Star Wars”. Ai donte një hero tokësor, të ndjeshëm, që djersitet dhe lëndohet, por që nuk ndalet. Dhe ia doli. Me një lloj dashurie për serialet e viteve ’30, për kulturën pulp, për aventurën klasike, Lucas krijoi një univers ku gjithçka është pak e pabesueshme, por shumë e dëshirueshme.

Frank Marshall, producenti, ishte arkitekti i padukshëm që ruajti ekuilibrin mes ëndrrës dhe logjikës — një rol i vështirë kur në skenar përfshiheshin edhe fishekzjarre egjiptiane, statuja që qajnë gjak dhe qytete që zhduken nën rërë. Lawrence Kasdan, që shkroi skenarin, solli dialogun që ishte njëkohësisht filozofi dhe gallatë. Pak veta mund të krijojnë një bisedë ku një njeri që sapo ka dalë nga një fushëbetejë thotë,

It’s not the years, honey. It’s the mileage.

Indiana Jones nuk është vetëm film. Ai është kthyer në një term krahasimor. Të gjithë kemi një Indiana në lagje, në familje, në universitet — dikush që ka një çantë plot çudira dhe një histori që të bën të dyshosh për shëndetin mendor të njerëzimit. Ky është ndikimi i vërtetë kulturor: kur një figurë fiktive bëhet njësi matjeje për guximin, çmendurinë dhe shpëtimin.

Në letërsi, ai ka frymëzuar romane të tëra, qoftë si homazh, qoftë si kundërvënie. Në filma të tjerë, ai përmendet si referencë, si burim, si përkufizim. Nëse Çlirim Denaj thotë se nuk e ka patur frymëzim, gënjen!

Kur përfundon një film i Indiana Jones, zakonisht mbyllet me një kuti që futet në një depo të pafundme, ku askush nuk di ç’ka brenda. Një metaforë brilante për vetë historinë, për kujtimet, për të kaluarën që nuk vdes, por ruhet diku thellë në një qoshe të shpirtit. Indiana Jones, me gjithë gërmimet, goditjet, britmat, fobitë dhe shakatë, ka gjetur reliken më të rëndësishme nga të gjitha: vendin në mendjet dhe zemrat tona.

Dhe po, ai tani është 83 vjeç. Por në filma, ashtu si në legjenda, mosha nuk ka asnjë rëndësi. Kapela e tij është ende aty, kamxhiku i varur, muzika gati për të shpërthyer. Një tast në Digitalb — dhe gjithçka fillon sërish.

Në një podcast e pyesin Christopher Nolan, cili film të bën ta lësh telekomandën mënjanë. Për mua ky Indiana Jones është i tillë.