Ka një diskutim të vazhdueshëm për vlerat e kinemasë së ndërtuar në sistemet diktatoriale – një mjet që i shërben vetëm shpërndarjes së ideologjisë së sistemit dhe që vështirë të jetë gjë tjetër. Por kritikët dhe historianët, me të drejtë, nuk janë dakord me këtë. Kjo sepse krijuesit gjejnë gjithmonë mundësi për të përçuar një mesazh të vlefshëm të kamufluar aq kujdesshëm sa të mos vihet re nga burokratët trushpëlarë që vinin vulat. Kështu siç është e pamohueshme që filma të shkëlqyer janë bërë në shqipërinë e 45 viteve diktaturë, ashtu është po aq e pamohueshme se nuk ka një film (ok mbase një) që të mos ketë copëza që i ‘bëjnë fresk’ sistemit. Kjo sepse mbase ishte e vetmja mundësi për të punuar.

Kinostudio ‘Shqipëria e Re’ sidoqoftë ishte një sipërmarrje shtetërore – Hollywood-i nga ana tjetër është ‘i pavarur’ nga politika. Por këndvështrimet e tij përputhen shpesh me ato liberale të partisë demokrate atje. Dhe në vitin kur konflikti Izrael-Palestinë ishte më dhimbshëm se kurrë, Hollywoodi dhe akamedemia e tij përfaqësuese – Oscars – nuk zgjedhin “The Brutalist” si film triumfues, por zgjedhin Brodyn. Diçka që të ngre njërën vetull, të paktën. Sigurisht nuk është hera e parë që filmat që marrin një Oscar të lënë në ndjesi të tillë – po pse një aktor që ishte vlerësuar njëherë për të njëjtën gjë, vlerësohet sërish pikërisht në këtë kontekst (tre çmimet që morri ishin Aktori Protagonist, Fotografia më e mirë dhe Kolona Zanore më e mirë) a mund ta ketë një arsye?

“The Brutalist”, me regji të Brady Corbet dhe me Adrien Brody në rolin kryesor, është një vepër filmike e mbushur me tension të heshtur, estetikë të ftohtë dhe një ngarkesë historike që nuk shpërthen asnjëherë bujshëm, por gërryen në mënyrë të vazhdueshme deri diku acaruese ndërgjegjen e shikuesit. Historia ndjek një arkitekt hungarez të arratisur nga Europa Lindore pas Luftës së Dytë Botërore, i cili ndërton një jetë të re në Shtetet e Bashkuara, teksa lufton me kujtimet e së kaluarës dhe përballjet e fshehura me sistemin që e mikpriti dhe e përdori njëkohësisht.

Në thelb, The Brutalist është një meditim i zymtë mbi emigrimin, identitetin, artin, dhe gërryerjen e shpirtit nën peshën e një bote të formatuar nga trauma. Titulli i referohet jo vetëm stilit të arkitekturës me të cilin identifikohet protagonisti, por edhe një lloj brutalizimi emocional dhe kulturor që përshkon të gjithë filmin.

Pas Luftës së Dytë Botërore, bota perëndimore – veçanërisht SHBA-ja – u bë strehë për qindra mijëra refugjatë evropianë, mes tyre edhe intelektualë, artistë dhe arkitektë të shquar, që shpëtuan nga përndjekjet naziste dhe më pas ato sovjetike. Protagonisti i filmit, një karakter i frymëzuar nga figura reale si Marcel Breuer apo László Moholy-Nagy, është një mishërim simbolik i këtij realiteti historik: një krijues që vjen nga trauma, që e kanalizon përvojën e tij në formë, gjeometri dhe beton, dhe që në përpjekje për të ndërtuar, në fakt zhbën veten.

Stili “brutalist” i arkitekturës, i lindur në pasluftë si një reaksion ndaj dekorit të zbukuruar të së kaluarës, i dha zë një estetike të re – të zhveshur, të drejtpërdrejtë, shpesh të ashpër – që synonte të ishte e ndershme dhe e funksionalizuar për botën moderne. Filmi e përdor këtë stil jo vetëm në mënyrën se si përshkruan projektet arkitekturore të personazhit, por edhe në mënyrën si është ndërtuar vetë si vepër: simetrike, e ftohtë, me një dritë të ngushtë për ngrohtësinë njerëzore.

Dy janë arsyet se pse hyj në grupin e atyre që shikon me vonesë filmin – sidomos nëse je në grupin e entuziastëve të kinemasë. E para sepse është thuajse 4 orë (orë që nuk i kisha në sezonin e plotë televiziv) filmi ka realisht një ndërprerje pushimi në mes – si operat me dy akte, dhe e dyta nuk e di përse nuk jam dashamirës i Brody-t për shkak të qënies së tij disi arrogante më kot. Sigurisht jo të gjithë yjet duhet të jenë simpatik – disa janë antipatik (siç u pa dukshëm në fjalimin e tij pranues për çmimin Oscar) – por për mua antipatia përtej rolit nuk e di pse ka një ndikim që ta shtyj për ta parë një punë të atij artisti. Akoma sot nuk e kam parë pianistin që bëri Brodyn të njihej botërisht (The Pianist, 2002). Ah dhe diçka, ka dy lloje antipatikësh, ata që e ke të pamundur të mos të të tërheqin, dhe ata që mezi pret t’u ikësh.

Adrien Brody, prej historisë traumatike të një artisti hebre që përpiqet të mbijetojë në kohë lufte – duket se i rikthehet një zone të njohur: përballja me shkatërrimin dhe nevoja për të ruajtur shpirtin përmes artit. Ndryshe nga personazhi i tij te The Pianist, që është më shumë viktimë e ndodhive, e rrethanave, në The Brutalist Brody luan një figurë më të rezervuar, më introspektive, por në një mënyrë edhe më të kontrolluar emocionalisht, më hermetike.

Performanca e tij në The Brutalist nuk është e tipit emocional që ngre sallën në këmbë, por është ndoshta më e sofistikuar, më e maturuar. Është një Brody që nuk kërkon të të bindë, por thjesht ekziston në peshën e heshtjes së vet.

Regjisori i filmit, Brady Corbet, i njohur më parë për filma si Vox Lux (2018) dhe The Childhood of a Leader (2015), është një zë që duket i fiksuar pas mënyrës se si dhuna, historia, paraja dhe fama deformojnë shpirtin njerëzor. Tek ky film ai ndërton një strukturë narrative që shpesh duket e ftohtë, fragmentare, por kinematografikisht e llogaritur me obsesion. Ndërthurja e kohëve, mënyra sesi kamera qëndron gjatë në fytyra ose forma të arkitekturës, krijojnë një ndjesi presioni psikologjik të ngjashëm me një tension Bergmanian.

Tek Corbet, historia nuk është diçka që ndodh në të kaluarën, por që riciklohet vazhdimisht në vetëdijen e individëve. Në këtë kuptim, The Brutalist është një vepër më shumë psikologjike se historike, më shumë meditative se dramatike.

Filmi fitoi një vlerësim të lartë nga kritika dhe mori vlerësime në çmimet Oscar, përfshirë regjinë, skenarin dhe performancën e Brody-t. Pyetja nëse kjo ndodhi vetëm për shkak të përkatësisë hebraike të protagonistit apo për shkak të një “klani” është një pohim i rrezikshëm që i mëshon stereotipeve antisemitike, dhe bie ndesh me vlerësimin e merituar të një vepre artistike të ndërtuar me mjeshtëri.

A është Hollivudi i ndikuar nga temat që lidhen me identitetin hebraik? Pa dyshim që ka një ndjeshmëri më të lartë, sidomos në raport me traumën e Holokaustit dhe kontributin e komunitetit hebre në industrinë e filmit. Por kjo nuk e zhvlerëson veprën. Vlerësimet për The Brutalist vijnë sepse filmi guxon të jetë i ngadaltë në një epokë me ritëm të shpejtë; është vizualisht brilant; dhe ka një performancë që të ndjek gjatë pas mbylljes së ekranit.

Në vend të spekulimeve konspirative, më e ndershme është të pranojmë që filmi flet në një mënyrë të thellë për temat që shoqëritë moderne nuk i kanë përpunuar plotësisht: trauma e migrimit, memoria e shoqërive pas konfliktit, roli i artit si strehë dhe si dhimbje.

The Brutalist nuk është film i lehtë. Nuk të argëton, nuk të shpjegon gjithçka, nuk kërkon që të emocionohesh menjëherë. Por të mbetet në mendje si një strukturë e madhe betoni që nuk është ndërtuar për rehati, por për funksion, për mbijetesë. Ky film na kujton se arti nuk është gjithmonë bukuri, por ndonjëherë edhe plagë – një plagë që ka formë, ngjyrë, dhe ndriçim të veçantë.

Filmi është një homazh për të gjithë ata që janë përpjekur të ndërtojnë një botë të re mbi gërmadhat e të vjetrës, duke sjellë me vete jo vetëm ëndrrat, por edhe hijet e së shkuarës. Dhe në këtë kuptim, është një film që u përket të gjithëve – pa klane, pa raca, pa kombësi – vetëm me nevojën për të kuptuar çfarë ndodh kur njeriu përpiqet të ndërtojë vetveten nga e para.

Edhe pse Brody është filmi deri diku, Felicity Jones dhe sidomos Guy Pearce janë mbase edhe më të shkëlqyer (por mbani parasysh ndjesinë time për Brodyn këtu).

The Brutalist është një film që flet me gjuhën e heshtjes, të betonit, të përkuljes së shpinës nën peshën e traumës. Është një reflektim për një epokë që ende nuk ka mbaruar – sepse migracioni, identiteti dhe kërkimi për dinjitet në një botë të re janë tema universale që nuk ndalen kurrë. Dhe në këtë rrugëtim, Brody dhe Corbet nuk kërkojnë simpati – kërkojnë vëmendje.

Vëmendje që megjithë vlerësime të merituara ose jo, nuk e fusin këtë film në një prej atyre që do ta shihje sa herë të jepej mundësia.