Shpërbërja e kuadrit të kontrollit të armëve bërthamore, skadimi i afërt i traktatit “New START” dhe ndërtimi i shpejtë i arsenalit bërthamor të Kinës po krijojnë një mjedis ndërkombëtar shumë të paqëndrueshëm, duke rritur rreziqet e një krize bërthamore të vështirë për t’u menaxhuar.

Ndërtesa ligjore dhe institucionale që ka qeverisur kontrollin e armëve bërthamore për dekada të tëra kërcënohet me shpërbërje në vitin 2026, në një kohë me paqëndrueshmëri të fortë gjeopolitike. Dy momente kyçe në gjysmën e parë të vitit pritet të formësojnë zhvillimet: skadimi i traktatit dypalësh New START SHBA-Rusi më 5 shkurt dhe Konferenca e Rishikimit (Revcon) e Traktatit të Mospërhapjes Bërthamore (NPT) në prill në Nju Jork.

Revcon, që mbahet çdo katër ose pesë vjet, synon ruajtjen e NPT-së, gurthemelit të sigurisë bërthamore ndërkombëtare. Megjithatë, në dy konferencat e fundit, 191 shtetet anëtare nuk arritën të bien dakord për një tekst përfundimtar, një zhvillim që ekspertët thonë se ka të ngjarë të përsëritet në vitin 2026.

Alexandra Bell, presidente e Buletinit të Shkencëtarëve Atomikë, paralajmëroi në fillim të dhjetorit se “perspektivat për ndërtesën e kontrollit bërthamor janë të zymta”, duke e quajtur këtë Revcon “veçanërisht të vështirë”.

Nga ana ruse, drejtori i Qendrës së Moskës për Studime të Energjisë dhe Sigurisë, Anton Khlopkov, vuri në dukje në një konferencë online të Kombeve të Bashkuara se bota është “në pikën e çmontimit pothuajse të plotë” të sistemit të kontrollit, duke theksuar se, në rrethanat aktuale, qëllimi duhet të jetë ruajtja e atyre mekanizmave që mbeten funksionalë.

Në vitin 2025, skenari bërthamor u përkeqësua më tej nga sulmet amerikane ndaj objekteve bërthamore iraniane, testet e raketave bërthamore ruse dhe deklaratat e Donald Trump në lidhje me rifillimin e mundshëm të testeve bërthamore.

Siç thekson Emmanuelle Matre e Fondacionit për kërkime strategjike, sistemi i kontrollit të armëve, i cili u ndërtua për dekada rreth boshtit Uashington-Moskë, tani është dobësuar si nga progresi teknologjik ashtu edhe nga forcimi i fuqisë ushtarake kineze.

Shfaqja e një sistemi bërthamor trepolar, me Kinën që luan gjithnjë e më shumë një rol qendror, sjell kompleksitete të papara. Sipas analizave, ndërlidhja në rritje e forcave bërthamore dhe konvencionale, e kombinuar me teknologjitë e reja, të tilla si armët hipersonike dhe programi amerikan Golden Dome, po transformojnë frenimin tradicional bërthamor në një koncept shumëdisiplinor. Bashkëpunimi në rritje midis Pekinit dhe Moskës i ndërlikon më tej llogaritjet strategjike, veçanërisht në Europë dhe rajonin e Azi-Paqësorit.

Në këtë kontekst, New Start, i cili parashikon kapele bërthamore dhe mekanizma monitorimi, tani konsiderohet shumë i mundshëm të skadojë pa zëvendësim. Siç kujton Matr, funksionet tashmë themelore të kontrollit, të tilla si njoftimet e ndërsjella të lëvizjeve të raketave, janë dobësuar, duke lënë vetëm një angazhim vullnetar për të respektuar kufijtë.

Shtetet e Bashkuara duket se janë të gatshme të braktisin New Start, duke marrë parasysh se ai nuk i shërben më interesave të tij strategjike, pasi kufizon vetëm marrëdhënien me Rusinë.

Në të njëjtën kohë, Kina, e cila deri më tani ka refuzuar një dialog trepalësh mbi kontrollin e armëve, po e forcon me shpejtësi arsenalin e saj bërthamor. Siç ka theksuar Instituti Ndërkombëtar për Studime Strategjike, Pekini po ndërton rreth 100 koka të reja bërthamore në vit dhe tani ka më shumë baza raketash balistike ndërkontinentale sesa Shtetet e Bashkuara, një fakt që New Start nuk e mbulon.

Megjithatë, ekspertët besojnë se ndërprerja e menjëhershme e traktatit nuk do të çojë automatikisht në rritje dramatike numerike të sistemeve të armëve. Si në Uashington ashtu edhe në Moskë, ekziston një hapësirë ​​e kufizuar për kthimin e sistemeve në shërbim, ndërsa ka kufizime praktike që ngadalësojnë një përmirësim të shpejtë të fuqisë.

Megjithatë, në planin afatgjatë, braktisja graduale e mjeteve të kontrollit rrit rrezikun e një krize bërthamore, në një botë me aftësi të reduktuara të menaxhimit kolektiv.

Siç përmbledh Matr, edhe nëse Revcon nuk arrin një marrëveshje, pasojat nuk do të jenë të menjëhershme, por sa më shumë dobësohet NPT, aq më e kufizuar është aftësia e bashkësisë ndërkombëtare për të ofruar zgjidhje kolektive në rast të një krize.